Nguyễn Trãi (1380 - 1442), người anh hùng dân tộc, nhà văn lớn, danh nhân văn hóa được Tổ chức - giáo dục Khoa học và Văn hoá của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận năm 1980. Nhà thờ Nguyễn Trãi được xây dựng ở thôn Nhị Khê, xã Nhị Khê, huyện Thường Tín. Ở Côn Sơn (Hải Dương) và các nơi khác cũng có đền thờ danh nhân - anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi.

Cổng làng Nhị Khê đắp nổi bốn chữ Hán lớn: “Như kiến đại tân” (như thấy người khách lớn). Đó là tấm lòng của cổ nhân quý khách đến làng. Cổng này còn có tên gọi là “Cổng Quốc” - tương truyền gọi như vậy là để tưởng nhớ vị khai quốc công thần Nguyễn Trãi.

Qua cổng Quốc một đoạn đường ngắn là tới tượng đài Nguyễn Trãi. Tượng Nguyễn Trãi đứng trên bệ cao, tay phải cầm bút, tay trái là trang giấy trải dài, mắt nhìn về hướng kinh thành Thăng Long… được khánh thành năm 1980, nhân dịp kỷ niệm 600 năm ngày sinh của ông. Tượng được đặt trong khuôn viên đẹp, có hồ bán nguyệt ngay trước đền thờ Nguyễn Trãi và người cha của ông là Nguyễn Phi Khanh. Hệ thống tượng đài, đền thờ, khuôn viên, hồ bán nguyệt tạo nên một điểm nhấn đầy tự hào của làng Nhị Khê.

Qua khu tượng đài là đến nhà thờ có kiến trúc theo kiểu chữ Đinh. Phía trước nhà thờ có hồ bán nguyệt. Nhà thờ có hệ thống cột trụ, tường bao, cổng pháo... được đắp vẽ công phu theo kiểu các Nghi môn ở đình làng. Ngay trên cổng đền là đôi câu đối:

Huân nghiệp hách Nam bang, văn mô vũ lược;

Khoa danh lưu Việt sử, quốc miếu hương từ.

Dịch nghĩa:

Công lớn dậy trời Nam, tài văn mưu võ;

Danh cao ghi sử Việt, miếu nước đền làng.

Qua một sân gạch nhỏ là tới Đại bái, được xây dựng bằng gỗ tứ thiết, đầu hồi bít đốc, trên lợp ngói ri cổ. Nhà thờ mang dáng dấp kiến trúc thời Nguyễn - kết quả của những tu bổ ở thế kỷ XIX. Nghệ thuật kiến trúc thiên về bền chắc, bào trơn, đóng bén.

Nét nổi bật ở tòa Đại bái là các bức đại tự, hoành phi và câu đối đều được sơn son thếp vàng hoặc thếp bạc phủ hoàn kim thể hiện lòng tôn kính, biết ơn đối với bậc công thần, đại thi hào Nguyễn Trãi.

Trong hậu cung, bức chân dung lớn của Nguyễn Trãi đội mũ quan văn, mặc triều phục với ánh nhìn hiền từ, cạnh đó có hòm đựng sắc phong. Đặc biệt có một biển mặt trước đề trang trọng lời thơ vua Lê Thánh Tông: “Ức Trai tâm thượng quang khuê tảo” (Trong lòng Ức Trai - Nguyễn Trãi – rạng rỡ văn chương). Đó là lời thơ Lê Thánh Tông ca ngợi về tài năng văn chương của Nguyễn Trãi (Câu thơ tiếp sau ca ngợi tài võ bị của Vũ Mục: Vũ Mục hung trung liệt giáp binh – Trong bụng của Vũ Mục như bày đầy đồ binh khí). Mặt sau đề là “Lê triều khai quốc công thần” và tấm biển thứ hai đề “Nhị Khê tướng công”.

         Nhà thờ còn lưu giữ được nhiều hiện vật quý: Đôi hạc bằng gỗ mang nét chạm thời Lê; hai đạo sắc phong niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 28 (1768) và niên hiệu Tự Đức năm thứ 6 (1854).

Nhà thờ Nguyễn Trãi đã được tu sửa nhiều lần. Nhà thờ Nguyễn Trãi ở Nhị Khê đã được Bộ Văn hoá và Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích lịch sử lưu niệm danh nhân tại Quyết định số 29 VH/QĐ ngày 13/01/1964.

Hằng năm, con cháu họ Nguyễn từ bốn phương trời và nhân dân khắp cả nước lòng thành về thắp nén hương thơm trước đền thờ Nguyễn Trãi mà lòng càng thêm tự hào về ngôi sao Khuê của đất nước đã làm rạng danh đất văn hiến Nhị Khê và dân tộc Việt Nam. Dân làng Nhị Khê gọi khu đền thờ Nguyễn Trãi bằng cái tên đầy trân trọng: “Đền ông khai quốc”.

                                                                     (Sưu tầm)